Εισαγωγή

Θρησκεία είναι η ικανότητά μας να σκεφτόμαστε αυτό που δεν υπάρχει

Jean-Paul Sartre[1]

Ισλάμ και Ισλαμισμός

Ανοίγοντας μια εφημερίδα ή την τηλεόραση ακούμε κάτι για το Ισλάμ. Ιστορίες που συχνά συνοδεύονται από εικόνες βίας. Στο Ιράκ, στο Κασμίρ, στην Αλγερία, στην Αίγυπτο,

στην Παλαιστίνη, στο Πακιστάν, στην Ινδία, αλλά και στη Δύση, ακόμα και στη συντηρητικά ανεκτική Δανία, αυτά που ακούμε από τα ΜΜΕ για το Ισλάμ και τους οπαδούς του είναι ότι πρόκειται για μια σκληρή, ασυμβίβαστη ιδεολογία, με την επίφαση της πίστης στο Θεό, της οποίας οι οπαδοί είναι έτοιμοι να καταφύγουν στη βία για να υπερασπιστούν τις αρχές τους ή ακόμα και για να επιβάλλουν τη θέλησή τους σε άλλους. Για όσους όμως είναι πιο κοντά στους Μουσουλμάνους και στις παραδόσεις τους, αυτή η εικόνα του «μαχόμενου Ισλάμ» δεν είναι παρά ένας μύθος, έντεχνα ή αφελώς διατηρημένος και τροφοδοτούμενος από επιτήδειους και μη, με σκοπό να στιγματίσουν τους πιστούς του – που σύμφωνα με όλα τα δεδομένα, αποτελούν τουλάχιστον το ένα πέμπτο του πληθυσμού της γης.

Όχι βέβαια πως στο Ισλάμ δεν υπάρχουν εξτρεμιστές και παράφρονες. Αυτοί δυστυχώς φύονται παντού και πάντα. Αλλά, στατιστικά τουλάχιστον, οι παράφρονες της πίστης, οι φονταμενταλιστές, οι «ξαναγεννημένοι» οραματιστές πρέπει να αναζητηθούν – ποσοστιαία τουλάχιστον – περισσότερο στο Χριστιανισμό της Διαμαρτυρίας ή τον Ιουδαϊσμό των Σιωνιστών ή στον Ινδουισμό της ακρότητας, παρά στο Ισλάμ. Ακόμα και η πιο συντηρητική άποψη του Ισλάμ, η Σίι’α – μικρό ποσοστό των Μουσουλμάνων του πλανήτη – αποκρούει κάθε έννοια βίας. Η ίδια η λέξη ‘Ισλάμ’ σημαίνει στα Αραβικά «εθελούσια παράδοση» και ετυμολογικά συνδέεται με την λέξη ‘σαλάαμ’ που σημαίνει ειρήνη. Ο παγκόσμιος χαιρετισμός των Μουσουλμάνων είναι η φράση ‘σαλάαμ αλέικουμ’ που σημαίνει «να έχεις ειρήνη»

Στα μάτια πολλών Μουσουλμάνων, η παραμόρφωση της εικόνας της πίστης τους είναι δουλειά των δυτικών ΜΜΕ. Η άποψη αυτή δεν είναι τυχαία. Τα νόμιμα δικαιώματα των σιωπηλών μειονοτήτων – ενίοτε και των καταφανώς αδικούμενων πλειονοτήτων – συχνά παραμερίζονται στις ‘δυτικές δημοκρατίες’ χάριν μιας αμφίβολης αν όχι κακόβουλης σκοπιμότητας, είτε αυτή φοράει τον ομιχλώδη μανδύα κάποιας ‘εθνικής ασφάλειας’, είτε την πιο χοντρή πατατούκα των οικονομικών μεγιστάνων, των δήθεν ολυμπιακών τουρκομπαρόκ πανηγυριών. Έτσι όλοι είναι ευχαριστημένοι, και τα ΜΜΕ, κάνοντας τη δουλειά τους, ανατροφοδοτούν τη διαδικασία της πολιτικής σκοπιμότητας, βοηθούμενα – ένθεν κακείθεν – από τους γνωστούς και μη εξαιρετέους ‘σοφούς’ της σύγκρουσης: Πρόσφατα, ο γνωστός και με σημαντική επιρροή καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Harvard, και γνωστός εκπρόσωπος του Προτεσταντικού φονταμενταλισμού, ο Samuel Huntington, προέβλεψε «σύγκρουση πολιτισμών» ανάμεσα στο «Ισλάμ και τη Δύση».Οι απόψεις του, χωρίς καμιά απολύτως τεκμηρίωση, έκαναν το γύρο του κόσμου και απετέλεσαν βάση για δημιουργία πολιτικής – αν δεν προκλήθηκαν από αυτή. Αλλά και στον Ισλαμικό κόσμο, οι δηλώσεις Huntington πήραν ευρεία δημοσιότητα. Και το χειρότερο: προκάλεσαν ανάλογες αντιδράσεις στο Μουσουλμανικό κόσμο με αναφορές στις σταυροφορίες, ιερούς πολέμους και άλλα τέτοια

Μια ακόμα, πολύ πρόσφατη παραμόρφωση της αλήθειας, είναι η αναταραχή που δημιούργησαν τα λεγόμενα «σκίτσα του Προφήτη» που δημοσίευσαν κάποιες Ευρωπαϊκές εφημερίδες και έδωσαν αφορμή για ανάλογες εκδηλώσεις ηλιθιότητας σε πολλές Μουσουλμανικές κοινωνίες. Το μόνο που έμεινε έξω από το πανηγύρι ήταν η αλήθεια: κανείς δεν αναφέρθηκε στο γεγονός ότι οι εφημερίδες που δημοσίευσαν αυτά τα σκίτσα ήταν «εγνωσμένης πολιτικής τοποθέτησης» και η ιστορία τους «εγγυάται» για την προσήλωσή τους στις αρχές της ελευθεροτυπίας. Όπως κανείς δεν αναφέρεται στο γεγονός ότι στη Μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύεται ρητά κάθε απεικόνιση του Προφήτη. Για φανταστείτε τί θα συμβεί αν κάποιος καλοθελητής αποφασίσει να διακωμωδήσει την Ακρόπολη ή να παραστήσει τον Πλάτωνα σαν παιδεραστή! Εδώ, τις σεξουαλικές προτιμήσεις του Μεγαλέξανδρου τόλμησαν να αμφισβητήσουν και οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν απ’ άκρου σ’ άκρο της επικράτειας, και όχι μόνο. Αλλά, δυστυχώς ο ελληνισμός φαίνεται να έχει φάει τα ψωμιά του και η αναμέτρηση με τους Έλληνες δεν εξυπηρετεί κανένα «σοβαρό» σκοπό – τουλάχιστον έτσι φαίνεται να νομίζουν. Με το Ισλάμ όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά: εμείς, νομίζω θα παραμείνουμε στην ερμηνεία του Άγγλου εργατικού παρατηρητή Fred Halliday που θεωρεί ότι «ο μύθος της αναμέτρησης συντηρείται από δυο αντιμαχόμενες πλευρές – το ένα στρατόπεδο, κυρίως στη Δύση, επιδιώκει να μετατρέψει τους Μουσουλμάνους σε έναν νέο εχθρό και το άλλο, κυρίως στις Ισλαμικές χώρες, που ανακηρύσσει τον μη-Μουσουλμανικό κόσμο, ιδιαίτερα τους δυτικούς, στον απόλυτο εχθρό της θρησκείας του». Θα προσθέσω μόνο έναν καταλύτη που θα μπορούσε κάλλιστα να τροφοδοτήσει την έκρηξη: τους ηλίθιους πολιτικούς «σωτήρες» που θεωρούν εαυτόν θεόσταλτο Μεσσία, ή Μαχντί, επί το Μουσουλμανικότερο…

Το να ορίσει κανείς το Ισλάμ είναι κάθε άλλο παρά απλό θέμα. Σύμφωνα με τα Δυτικά πρότυπα, που είναι εντελώς αδύναμα στον Μουσουλμανικό πολιτισμό, θα μπορούσε κανείς να αρχίσει λέγοντας ότι το Ισλάμ είναι ταυτόχρονα πίστη και πολιτική ιδεολογία. Είναι επίσης, εν μέρει, σημείο ατομικής και ομαδικής ταυτότητας. Οι τρεις αυτοί ορισμοί ούτε περικλείουν ούτε αποκλείουν αλλήλους.

Στόχος του ταπεινού αυτού βιβλίου δεν είναι βέβαια να φωτίσει ένα τόσο πολύπλοκο, και ίσως από πολλές πλευρές επικίνδυνο, θέμα. Ούτε φιλοδοξούμε να εξηγήσουμε τα ανεξήγητα και εν πολλοίς κοινά μυστικά. Θέλουμε απλά να δώσουμε στους Έλληνες αναγνώστες μας μια βάση πληροφοριών για τον Ισλαμικό πολιτισμό, την Μουσουλμανική θρησκεία και το ρόλο που έπαιξαν στην ιστορία μας και που ίσως παίξουν στο μέλλον. Αυτό θα μας βοηθήσει να αντιληφθούμε την πραγματικότητα και να διαδραματίσουμε σαν λαός και σαν έθνος τον ρόλο που μας έταξε η ιστορία και η θέση μας στον κόσμο.

Οι Έλληνες έχουμε πολλούς λόγους να γνωρίζουμε καλύτερα το Ισλάμ. Ο τελευταίος από αυτούς είναι εθνικός. Είμαστε ο μόνος, προς το παρόν ίσως, ευρωπαϊκός λαός με γηγενή Μουσουλμανική μειονότητα. Η μοναδική μη Ισλαμική χώρα που έχει Μουφτή (και μάλιστα δυο, για να επιβεβαιώσουμε την γνωστή Ελληνική υπερβολή). Κανείς δεν φαίνεται να γνωρίζει τον ακριβή αριθμό των Μουσουλμάνων, γηγενών και αλλοδαπών, που ζουν σήμερα στην Ελλάδα. Ίσως πλησιάζουν το ένα εκατομμύριο. Αν είναι έτσι, μιλάμε για το 10% του πληθυσμού. Για να ζήσουμε μαζί τους πρέπει να τους καταλάβουμε. Όσο για τους Έλληνες Μουσουλμάνους στη Θράκη, αυτούς τους έχουμε ξεγράψει από κάθε «εθνική προσπάθεια». Δεν τους αναγνωρίζουμε το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού, προσκολλημένοι αλύπητα – φευ – στα δεδομένα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (την οποία κατά τα άλλα αποκηρύσσουμε μετά βδελυγμίας, και η οποία ως γνωστόν δεν αναγνώριζε εθνότητες αλλά μόνο θρησκείες). Καιρός να αντιληφθούμε ότι Έλληνες δεν είναι μόνο όσοι στη ταυτότητά τους (παλαιάς κοπής) αναγράφεται το περιβόητο ΧΟ (που δεν έχει σχέση με τον Χο Τσι Μινχ) αλλά όλοι όσοι μετέχουν της γνωστής Ισοκράτειας ρήσης. Γιατί οι Έλληνες και ο Ελληνισμός δεν περιορίζονται στο θλιβερό κρατίδιο της νότιας Βαλκανικής ούτε στη κρατική (και κρατικοδίαιτη) θρησκεία του. Τον δέκατο τρίτο αιώνα, στην Ιωνία ζούσαν περίπου τρία εκατομμύρια Ρωμιοί. Χώρια το πόσοι ζούσαν στον Πόντο, στη Συρία, στη Βακτριανή, στην Αίγυπτο… Πού είναι όλοι αυτοί; Είναι εκεί που είναι, και είναι Έλληνες, Μουσουλμάνοι οι περισσότεροι. Καιρός να τους αναζητήσουμε.

Μια άλλη, πιο σημαντική ίσως αιτία να μάθουμε κάποια πράγματα για το Ισλάμ είναι ότι είμαστε τόσο κοντά του. Και όχι μόνο φυσικά. Πολιτιστικά, αισθητικά, ανθρώπινα, αλλά και θρησκευτικά. Στο θέμα θα επανέλθουμε αργότερα με περισσότερες λεπτομέρειες, αλλά προς το παρόν ας θυμηθούμε ότι όταν οι Έλληνες των Ελληνιστικών χρόνων διαχύθηκαν στην Ανατολή μεταφέροντας τον πολιτισμό τους, είχαν συγκεκριμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για την επιμόρφωση των κόσμων που συνάντησαν και μετέδωσαν την Ελληνική γλώσσα και τον Ελληνικό πολιτισμό. Στο πρόγραμμα αυτό δεν περιλαμβανόταν η θρησκεία. Οι ίδιοι παραδόθηκαν, σχεδόν αμαχητί, στις νέες θρησκείες.

Τέλος, ο σημαντικότερος λόγος που πρέπει να μάθουμε για το Ισλάμ είναι ότι σ’ αυτό οφείλουμε την μετάδοση της γνώσης των αρχαίων Ελλήνων στη Δύση. Μετά το κλείσιμο της φιλοσοφικής σχολής των Αθηνών από τον Ιουστινιανό το 529, το τελευταίο οχυρό της ειδωλολατρικής διανόησης πέρασε στην ιστορία και μαζί η Ελληνική φιλοσοφία νικήθηκε ολοκληρωτικά και πέρασε κυριολεκτικά στην παρανομία: ο τελευταίος μεγάλος της δάσκαλος, ο Πρόκλος (412-485), πιστός μαθητής του Πλοτίνου, φυλακίστηκε βάναυσα. Και για να τελειώνουμε με όλα τα Ελληνικά πράγματα στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, τέσσερα χρόνια αργότερα παρουσιάστηκαν τέσσερα μυστικιστικά δοκίμια, υποτίθεται γραμμένα από τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, τον πρώτο εκχριστιανισθέντα από τον Απόστολο Παύλο Αθηναίο. Στην πραγματικότητα είχαν γραφεί από κάποιον ανώνυμο Έλληνα Χριστιανό του έκτου αιώνα που ήθελε να διατηρήσει την ανωνυμία του. Το ψευδώνυμο είχε τη συμβολική του σημασία που ήταν σημαντικότερη από την ταυτότητα του συγγραφέα: ο ψευδο-Διονύσιος κατάφερε να βαφτίσει τον παρακμάζοντα Νεοπλατωνισμό και πάντρεψε το Θεό των Ελλήνων με τον Σημιτικό Θεό της Bίβλου![2]

Μέχρι τον 12^ο αιώνα η Δύση έμεινε αποκομμένη από την Ελληνική σκέψη. Στην Κόρντομπα της Αραβικής Ανδαλουσίας, ένας νέος ευγενής πρίγκιπας , ευσεβής Μουσουλμάνος, έγινε ο πρώτος που μετάφρασε στα λατινικά – από τα Αραβικά που τον είχαν μεταφράσει πεντακόσια χρόνια πριν, Νεστοριανοί αιρετικοί μοναχοί - τον Αριστοτέλη και εντυπωσίασε τους συγχρόνους του θεολόγους και σοφούς του Μεσαιωνικού Χριστιανισμού. Το έργο του μεταφράστηκε και στα Εβραϊκά. Τα σχόλιά του για τον Αριστοτέλη είχαν τεράστια απήχηση σε διαπρεπείς σοφούς και θεολόγους, όπως ο Μαιμονίδης, ο Άγιος Θωμάς Ακινάτος[3] και ο Αλβέρτος ο Μέγας. Δοξάστηκε, τιμήθηκε και θεωρήθηκε – από άνδρες όχι μικρότερους του Ernest Renan – ελεύθερο πνεύμα και πρωτοπόρος του ορθολογισμού. Πρόκειται για τον Αμπού Αλ-Ουαλίντ Ιμπν Αχμάντ Ιμπν Ρουσντ (1126-1198), τον γνωστό στη Δύση Αβερόη. Τον δωδέκατο αιώνα, Ευρωπαίοι στοχαστές κατέκλυαν την Ισπανία για να πάρουν μια πρώτη γεύση της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και άλλων Ελλήνων φιλοσόφων που είχαν πρόσφατα μεταφράσει στα λατινικά Μουσουλμάνοι λόγιοι. Μια τεράστια δουλειά. Τα μεταφρασμένα Ελληνικά κείμενα έγιναν για πρώτη φορά γνωστά στη Βόρεια Ευρώπη. Οι μεταφραστές δούλεψαν και πιο πρόσφατα κείμενα Μουσουλμανικής σοφίας με ανακαλύψεις Αράβων επιστημόνων και ιατρών. Τί ειρωνεία! Τον ίδιο καιρό που Ευρωπαίοι Χριστιανοί, οι ιππότες και οι άνθρωποι του πάπα, ήταν απασχολημένοι καταστρέφοντας το Ισλάμ στη Μέση Ανατολή (και στην μισητή τους αιρετική Κωνσταντινούπολη), οι Μουσουλμάνοι της Ισπανίας βοηθούσαν τη Δύση να χτίσει τον πολιτισμό της!

Η Summa Theologiae του Θωμά Ακινάτου ήταν μια προσπάθεια ενοποίησης της «νέας» Ελληνικής φιλοσοφίας με την χριστιανική παράδοση της Δύσης. Ο Ακινάτος εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από τον Ιμπν Ρουσντ και τα σχόλιά του για τον Αριστοτέλη. Ο Αβερόης δεν ήταν ο μόνος της σχολής του. Όπως λέει ο σπουδαίος Ελληνό-Ρουμάνος-Αμερικανός θεολόγος φιλόσοφος Μιρκέα Ηλιάδης[4], πολλά από τα αρχαία Ελληνικά έπη, οι μύθοι και τα κείμενα των Ελλήνων πέρασαν στη Δυτική θρησκεία και κατ’ επέκταση στον δυτικό πολιτισμό, τον δωδέκατο αιώνα με τη δουλειά των Αράβων της Ανδαλουσίας, γιατί ο Θεός, στη βαθύτερη έννοια της λέξης, είναι προϊόν της φαντασίας μας και η φαντασία μας είναι η κυριότερη θρησκευτική μας ικανότητα. Η φαντασία λοιπόν των Ευρωπαίων στοχαστών του 12^ου αιώνα, διευρυμένη από την αρχαία Ελληνική φιλοσοφική σκέψη, με καταλύτη το Ισλάμ της Ανδαλουσίας, είναι η σπίθα που έφτασε στην Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό. Και μετά σου λέει «Ανήκωμεν εις την Δύσην». Έ! Όχι. Ανήκωμεν εις την Ανατολή αλλά μας ανήκει η Δύση!

Πίσω στα Περιεχόμενα

Συνέχεια στο Πρώτο Κεφάλαιο