Κεφάλαιο Τρίτο
‘Η Παράδοση’, Χαντίθ
…Και να μην αφοσιωθείτε αποκλειστικά σε μια πίστη, έτσι ώστε να μην πιστεύετε σε καμιά άλλη. Αλλιώς θα χάσετε το καλό. Όχι μόνο: δεν θα μπορέσετε να αναγνωρίσετε την πραγματική αλήθεια. Ο Θεός, ο πανταχού παρών, παντογνώστης και πανίσχυρος, δεν περιορίζεται από μια πίστη …
R.A. Nicholson, ‘Eastern Poetry and Prose’[25]
Οι Χαντίθ, που συχνά μεταφράζονται σαν «παραδόσεις», είναι στην πραγματικότητα ιστορήσεις από όσα είπε και όσα φέρεται να έκανε ο Προφήτης στη διάρκεια της ζωής του. Αρχικά μεταδόθηκαν διά ζώσης και αργότερα καταγράφηκαν και πέρασαν στις επόμενες γενιές Μουσουλμάνων. Η βιογραφία του Προφήτη, που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, πέρασε από την ίδια διαδικασία. Συχνά οι βιογράφοι και συλλέκτες των συνηθειών του Προφήτη μας δίνουν αμφιλεγόμενες ή και αντιφατικές πληροφορίες. Με τον καιρό, οι ιστορήσεις αυτές απέκτησαν ιδιότητα θρησκευτικού δόγματος, αλλά πρώτα χρειάστηκε να περάσουν τη διαδικασία της αξιοπιστίας των πηγών.
Οι συλλέκτες των Χαντίθ, ήξεραν από τα πρώτα κιόλας χρόνια, ότι η ιστορίες που κυκλοφορούσαν για τον Προφήτη, συχνά υποκινούμενες από αντίπαλα στρατόπεδα στη διαμάχη τους για επικράτηση μετά το θάνατο του Μωάμεθ, δεν επαληθεύονται πάντα. Υπάρχει μια Χαντίθ, άγνωστο αν είναι αλήθεια, σύμφωνα με την οποία ο Προφήτης φαίνεται να έχει πει: «όποιος λέει ψέματα για εμένα θα πρέπει να βρει μια θέση στην κόλαση». Όσοι, στο πέρασμα των αιώνων, μετέδωσαν τις Χαντίθ, έχοντας συναίσθηση του γεγονότος, κατέβαλαν κάθε προσπάθεια να διασφαλίσουν την αυθεντικότητά τους, αλλά και τι δική τους αξιοπιστία. Αναπτύχθηκε ένα ειδικό σώμα «ανθρώπων της επιστήμης» που δοκίμαζε και ενέκρινε ή απέρριπτε τις Χαντίθ. Οι άνθρωποι αυτοί, των οποίων οι ικανότητες τόσο στην ιστορική έρευνα, όσο και στην θρησκευτική πίστη ήταν αποδεδειγμένες, θεωρήθηκαν κατάλληλοι να διυλίσουν τις παραδόσεις για τα όσα είπε και όσα έκανε ο Προφήτης. Όσα από αυτά έγιναν επίσημα δεκτά σαν Χαντίθ, χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες: Τα σαχίχ (σίγουρα), χασάν (καλά) και νταίφ (αδύναμα). Επικράτησαν έξι συλλογές Χαντίθ, δυο από τις οποίες θεωρούνται ‘σίγουρες’: η συλλογή του Αλ-Μπουχάρι (πέθανε το 870) και του Μουσλίμ Ιμπν Αλ-Χατζάζ (π. 875). Η σημασία τους είναι αμέσως μετά το Κοράνι.
Παρά τις προσπάθειες των σοφών, ο όγκος των Χαντίθ αυξανόταν συνεχώς για πολλούς αιώνες μετά το θάνατο του Προφήτη. Υπήρξαν πολλοί, Μουσουλμάνοι και μη, σύγχρονοι αμφισβητίες της μεθοδολογίας συλλογής και αξιολόγησης των Χαντίθ, ιδιαίτερα της μεγάλης χρονικής περιόδου που μεσολάβησε μέχρι την καταγραφή τους. Ο σημαντικότερος από αυτούς, ο Ινδός Σαγίντ Αχμέτ Καν (π. 1898) και ο μαθητής του Τσιράκ Αλή (π. 1898)[26] κατέληξαν ότι οι Χαντίθ είναι «κατά το πλείστον, μια ατέλειωτη θάλασσα χαοτικών παραδόσεων, πολλές από τις οποίες είναι μείγμα αλήθειας και λάθους, μύθου και πραγματικότητας, πλεγμένα μαζί, με τρόπο που δεν αναγνωρίζεται πια η αλήθεια». Στη Δύση, ερευνητές της Ισλαμικής παράδοσης πήραν παρόμοιες θέσεις. Ο Ignaz Goldziher[27] παρατηρεί ότι «οι συλλέκτες των Χαντίθ είχαν την τάση να αναδεικνύουν σε γεγονότα, μύθους και ιστορίες από τη ζωή του Προφήτη που δεν υπάρχουν στις επίσημες βιογραφίες του». Ο Joseph Schacht[28] λέει: «οι συλλέκτες των Χαντίθ δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται για την επαλήθευση των Χαντίθ από τα νομικά αρχεία της εποχής στην οποία αναφέρονται, γεγονός που θα τις καθιστούσε αδιαφιλονίκητα ισχύουσες». Και η μεγάλη σύγχρονη ερευνήτρια και θρησκειολόγος Karen Armstrong, παρατηρεί: «Ορισμένοι, ιδιαίτερα οι Σιίτες, θεωρούν τις Χαντίθ ιερές, μόνο γιατί πιστεύουν ότι οι Ιμάμηδες που τις συνέλλεξαν ήταν μετενσάρκωση του Θείου»[29].
Πράγματι, στη σημερινή εποχή, οι συντηρητικοί Μουσουλμάνοι, ιδιαίτερα οι Σιίτες (για τους οποίους θα μιλήσουμε αργότερα) αγνοούν όλες τις κριτικές σαν «επιθέσεις των Δυτικών κατά του Ισλάμ και του πολιτισμού του» και συνεχίζουν να θεωρούν όλες τις Χαντίθ απαραίτητα μέρη της Μουσουλμανικής πίστης. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι παλαιότερες γενεές πιστών Μουσουλμάνων, και Σιιτών, ήταν πολύ πιο δύσπιστες στις Χαντίθ, από ότι είναι σήμερα μερικοί από τους απογόνους τους[30].
Ας δούμε μερικές από τις πιο σημαντικές Χαντίθ για να αντιληφθούμε τη σημασία τους στο Ισλάμ. Μια από τις παλαιότερες Χαντίθ είναι αυτή κατά την οποία ο Θεός είπε στον Μωάμεθ: «Ήμουν κρυφός θησαυρός, έφτιαξα λοιπόν τον κόσμο για να με γνωρίσουν και να φανερωθώ»[31]. Η σημασία της φράσης αυτής για τους Μουσουλμάνους είναι κεφαλαιώδης, αφού δίνει την ευκαιρία στους πιστούς να «ρίξουν μια ματιά» στην άποψη του Θείου, όπως αυτό θέλει να παρουσιάζεται προς τον κόσμο. Επίσης δίνει μια συγκεκριμένη και οριστική απάντηση στην κοσμογονική αναζήτηση της σύγχρονης επιστήμης: Υπάρχει το Σύμπαν, με την ομορφιά και τη συμμετρία του, χωρίς την ύπαρξη αναπτυγμένης, έλλογης ζωής για το καταλάβει (ανθρωποκεντρική άποψη); Η απάντηση του Ισλάμ στο κρίσιμο αυτό ερώτημα είναι σαφής, και έρχεται από μια Χαντίθ: Ναι, υπάρχει, αλλά για να γίνει αντιληπτό πρέπει, το ίδιο το Σύμπαν, να δημιουργήσει τη ζωή, να την διατηρήσει για πολλά εκατομμύρια χρόνια (δισεκατομμύρια πιθανόν) έτσι ώστε να προλάβουν να αναπτυχθούν έλλογοι οργανισμοί που θα μπορέσουν – έστω και περιορισμένα – να το καταλάβουν. Η φράση αυτή, επίσης υπονοεί ότι ο Θεός δεν έφτιαξε «τον άνθρωπο», αλλά τον «κόσμο» και ό,τι υπάρχει σε αυτόν. Πιθανόν και πολλούς κόσμους, γιατί όχι «ένα δισεκατομμύριο παράλληλα σύμπαντα»; Από την ίδια φράση συνάγεται ότι ο Θεός είναι προφανώς εκτός του δημιουργήματός του, άρα και εκτός του χρόνου, τον οποίον ελέγχει, γνωρίζει και χρησιμοποιεί. Άρα όχι απλά, ο ίδιος ο Θεός, επιστρέφει στο μέλλον και προχωράει στο παρελθόν, αλλά και οι έννοιες αυτές υπάρχουν και είναι προς έρευνα. Με τη Χαντίθ αυτή, επίσης δίνεται απάντηση στην πεσιμιστική δυτική αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να εξαφανιστεί: δεν πρόκειται για εξαφάνιση, μετεξέλιξη ίσως, αφού χωρίς τον άνθρωπο ο Θεός δεν μπορεί «να φανερωθεί» και – προφανώς – κάτι τέτοιο επιθυμεί[32]. Τελικά, εξηγείται επίσης το γεγονός ότι, ενώ στο λεγόμενο «Δυτικό Πολιτισμό» οι επιστήμονες είναι κατά κανόνα άθεοι ή αγνωστικιστές (αφού δύσκολα συνταυτίζονται τα ευρήματα της επιστήμης με τα θρησκευτικά τους δόγματα), για τους Μουσουλμάνους επιστήμονες κάτι τέτοιο είναι αδιανόητο, ή ανύπαρκτο: Η επιστημονική έρευνα και γνώση είναι ουσιαστικά ο προορισμός του ανθρώπου και οι επιστημονικές ανακαλύψεις δεν αντιτίθενται με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, αφού μάλλον οι δεύτερες πρέπει να προσαρμόζονται στις πρώτες, και όχι το αντίθετο![33]
Οι Χαντίθ που έχουν συλλεχθεί από τη ζωή και το έργο του Προφήτη, ενώ βέβαια αφορούν στην καθημερινή ζωή Του, δεν περιορίζονται σε αυτή, αλλά συχνά προσλαμβάνουν ευρύτερες μεταφυσικές, κοσμολογικές και θεολογικές διαστάσεις. Ένα παράδειγμα μιας ακόμα από τις πρώτες Χαντίθ είναι αυτή που ο Προφήτης είπε για τους υπηρέτες του και του πιστούς (υπηρέτες) του Θεού [34]:
Οι υπηρέτες μου έρχονται πιο κοντά μου εκτελώντας τα καθήκοντα που έχω ορίσει για καθέναν από αυτούς. Και οι υπηρέτες μου συνεχίζουν σταδιακά να έρχονται πιο κοντά μου και τους αγαπώ, αλλά και αυτοί με αγαπούν στο τέλος, αφού γίνομαι το αφτί με το οποίο ακούν και το μάτι με το οποίο βλέπουν τον κόσμο, τα χέρια που πιάνουν και τα πόδια που πατούν
Εδώ είναι φανερό ότι ο υπερβατικός Θεός είναι πανταχού παρών και εδώ κάτω, σε μας, (όπως και στις άλλες δυο μονοθεϊστικές θρησκείες, τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό), αλλά, (σε αντίθεση με αυτές) οι ‘υπηρέτες’ του Θεού δεν είναι απαραίτητο από την αρχή να γνωρίζουν και να αγαπούν την ‘υπηρεσία’ τους. Αυτός θα τους δείξει τί πρέπει να κάνουν και αυτοί θα τον αγαπήσουν και θα τον καταλάβουν με τον καιρό. Βάσει της παραπάνω Χαντίθ εξηγείται το γεγονός ότι το Ισλάμ δεν έκανε ποτέ κατηχητικούς ή δογματικούς προσηλυτισμούς. Για να ασπασθούν οι άπιστοι το Ισλάμ, δεν χρειάζεται να τους γίνει κατήχηση και να εντρυφήσουν στα δόγματά του. Αρκεί να δεχτούν την ύπαρξη Του (αποδεχόμενοι τη φράση ‘Ένας είναι ο Θεός και Προφήτης Αυτού ο Μωάμεθ’). Από εκεί και πέρα η Θεία Πρόνοια θα αναλάβει τα περαιτέρω. Γι’ αυτό και το Ισλάμ είναι η πιο φιλελεύθερη από τις μονοθεϊστικές θρησκείες: ούτε κλήρος, ούτε ιερείς, ούτε εκκλησία, ούτε δόγματα. Ο κάθε πιστός (υπηρέτης) του Θεού είναι μόνος του, αποκλειστικά υπεύθυνος ο ίδιος, ενώπιόν Του[35].
Η σημασία των Χαντίθ στο Ισλάμ είναι προφανώς μεγάλη. Σημαντικοί Ισλαμιστές των πρώτων αιώνων θεώρησαν ότι αυτές συμπληρώνουν και, σε ορισμένες περιπτώσεις, επεξηγούν το Κοράνι. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ασάφειες στο Κοράνι, είναι αυτή που αφορά στη λογική ανάλυση ή την αποκαλυπτική αποδοχή του. Πώς δηλαδή πρέπει να το μελετά ο πιστός: με τη λογική του ή με την πίστη του; Το ίδιο το Κοράνι συνεχώς και αδιαλείπτως τονίζει τη σημασία της διανοητικής αντίληψης των εννοιών του. Οι σοφοί του Ισλάμ όμως δεν συμφωνούν πάντα με αυτό. Για πολλούς η προσπάθεια λογικής ερμηνείας του Κορανίου είναι αδύνατη αλλά και ανίερη. Για άλλους είναι ο μόνος τρόπος ερμηνείας του. Ο συμβιβασμός ανάμεσα στις δυο αυτές απόψεις οφείλεται σε μια Χαντίθ, όπως την αναφέρει ο Αμπού Αλ-Χασάν ιμπν Ισμαήλ Αλ-Ασάρι (878-941). Ο Αλ-Ασάρι λέει ότι ο Προφήτης είπε στους οπαδούς του το εξής: «Δεν σας είπα να εγκαταλείψετε τους λογικούς ισχυρισμούς, αλλά να πιστεύετε την αλήθεια του Θεού»[36].
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου