Κεφάλαιο Τέταρτο
Το Κοράνι
…Και μην φιλονικείτε με τους οπαδούς άλλων θρη
σκειών, εκτός αν πρόκειται για απλή συζήτηση. Κι’ εκτός μ’ εκείνους που αδικούν. Και να πείτε: «Πιστεύουμε σε ότι
έχει αποκαλυφθεί σε εμάς και σε ότι έχει αποκαλυφθεί σε εσάς. Ο Θεός μας και ο Θεός σας είναι Ένας.
Το Κοράνι είναι η ιερή γραφή των Μουσουλμάνων, δηλαδή το ιερό βιβλίο των οπαδών του Ισλάμ. Όπως είδαμε, το Κοράνι αποκαλύφθηκε στους πιστούς από τον Θεό μέσω του Π
ροφήτη Μωά
μεθ, στη Μέκκα, και εν μέρει στην Μεδίνα. Το Μήνυμα αποκαλύφθηκε στην Αραβική γλώσσα, που ήταν η γλώσσα των ανθρώπων στους οποίους απευθύνθηκε.
Αν και η αποκάλυψη ολοκληρώθηκε πριν από το θάνατό του το 632 σ.ε., το γραπτό κείμενο δεν συγκεντρώθηκε από τον ίδιο τον Μωάμεθ, αλλά από διαδόχους και απογόνους του, τους λεγόμενους Χαλίφες ή Χαλίφηδες, που διοίκησαν την Μουσουλμανική κοινότητα από τη Μεδίνα για πολλές δεκαετίες μετά το θάνατο του Προφήτη. Η Μουσουλμανική παράδοση λέει ότι το τελικό κείμενο του Κορανίου ολοκληρώθηκε γύρω στα 650 σ.ε.
Στο διάστημα αυτό, οι ίδιοι Χαλίφες ηγήθηκαν των Αράβων στις κατακτήσεις τους από την Πορτογαλία μέχρι το σημερινό Πακιστάν. Η αυτοκρατορία τους ήταν ταυτόσημη με το Ισλάμ και σφυρηλάτησε αυτό που αποκαλούμε Ισλαμικό πολιτισμό. Στη διαδικασία αυτή, το Κοράνι ήταν το ιερότερο θρησκευτικό μνημείο αλλά και το αυθεντικότερο γραπτό κείμενο. Η θ
έση του
Κορανίου στο παγκόσμιο θέατρο αποτελεί δραματική απόδειξη του γεγονότος ότι η γλώσσα των νομαδικών φυλών της Αραβικής χερσονήσου έγινε σημαντικός φορέας Ευρώ-Ασιατικού πολιτισμού.
Η ίδρυση της Ισλαμικής αυτοκρατορίας υπήρξε καθοριστικός παράγοντας στην διάδοση του Ισλάμ. Στις περιοχές της κυριαρχίας της, το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού είχε αποδεχθεί τη νέα θρησκεία, και στις περισσότερες από αυτές (με σημαντική εξαίρεση το Ιράν) επικράτησε επίσης η Αραβική γλώσσα. Αργότερα, το Ισλάμ μεταδόθηκε πολύ πέρα από τα όρια της Ισλαμικής Αυτοκρατορίας, συνήθως με απλή επαφή, σπανιότερα με πολεμικές εκστρατείες. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, το Ισλάμ έγινε κυρίαρχη θρησκεία σε πολλά μέρη του «παλαιού» λεγόμενου κόσμου, από τη σημερινή Τουρκία μέχρι την κεντρική Αφρική και από νότιο-δυτική Ευρώπη μέχρι τη βόρεια, νότια και ανατολική Ασία.
Υπάρχο
υν σήμερα σημαντικοί Μουσουλμανικοί πληθυσμοί σε όλες της δυτικές χώρες, μεταξύ των οποίων οι ΗΠΑ, η Μεγάλη Βρετανία, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Λατινική Αμερική. Ο συνολικός πληθυσμός των Μουσουλμάνων στον κόσμο υπολογίζεται στο 1,5 δισεκατομμύρια άτομα, ή περίπου το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού της γης. Για όλους τους Μουσουλμάνους του κόσμου, ανεξάρτητα από την εθνική τους ταυτότητα, την γλωσσική τους προέλευση ή την κοινωνική τους κατάσταση, το Κοράνι, και μάλιστα στην Αραβική γλώσσα, είναι το ιερό βιβλίο τους.
Το Μήνυμα του Κορανίου
Ο πιο συνηθισμένος τρόπος να καταλάβουμε ένα βιβλίο, είναι να δούμε πώς αρχίζει. Το Κοράνι αρχίζει ως εξής [38]:
1. Στο όνομα του ΑΛΛΑΧ του Παντελεήμονα, του Πολυεύσπλαχνου (Μπισμι-λλαχιρ-ραχμαν-ι-ραχίμ),
2. Η Δόξα ανήκει στον ΑΛΛΑΧ, τον Άρχοντα όλων των κόσμων
3. Τον Παντελεήμονα, τον Πολυεύσπλαχνο,
4. Τον Ηγεμόνα της Ημέρας της Κρίσης
5. Εσένα μόνο λατρεύουμε και Εσένα μόνο ικετεύουμε να μας παρέχεις τη βοήθειά Σου.
6. Καθοδήγησέ μας στον ορθό δρόμο.
7. Τον δρόμο εκείνων που τους χάρισες την Ευλογία Σου, όχι εκείνων που περιέπεσαν στην οργή Σου και που Παραστράτησαν.(1:1-7)
Το εδάφιο αυτό αποτελεί την πρώτη σούρα, δηλαδή το πρώτο κεφάλαιο, του Κορανίου και είναι γνωστό σαν Φατίχα, η αρχή, το ξεκίνημα. Όπως σε κάθε σύντομη εισαγωγή, ο χρόνος δεν επιτρέπει επέκταση σε λεπτομέρειες, αλλά αναφέρεται στις σημαντικότερες έννοιες που θα ακολουθήσουν. Μιλάει εξ αρχής για δυο ομάδες ανθρώπων και αποκαλύπτει μερικά πράγματα για τις ομάδες αυτές και τις ασύμμετρες σχέσεις τους.
Η Φατίχα αρχίζει με το Θεό (Αλλάχ), ο οποίος κατέχει κυρίαρχο ρόλο σε όλη τη σούρα. Είναι ο «άρχοντας όλων των κόσμων» (στην κυριολεξία: κυρίαρχος όλων όσων υπάρχουν). Προφανώς πρόκειται για Θεό κοσμικής σημασίας και παγκόσμιας δύναμης. Αλλά, για να μην εννοηθεί ότι ένας τέτοιος Θεός θα ήταν πολύ απόμακρος για να ασχοληθεί με τους ανθρώπους και τα έργα τους, από την αρχή, το Κοράνι ξεκαθαρίζει – δυο φορές μάλιστα – ότι είναι Παντελεήμονας και Πολυεύσπλαχνος, και ότι οι άνθρωποι μπορούν να απευθύνονται σε αυτόν για βοήθεια. Επίσης είναι σαφές από την αρχή ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να χρησιμοποιήσει την ευσπλαχνία Του.
Όσον αφορά στις δυο ομάδες ανθρώπων που εμφανίζονται στην Φατίχα, πρώτα αναφέρονται αυτοί που έχουν την ευλογία του Θεού, είναι όσοι βρίσκονται στον ίσιο δρόμο[39]. Είναι αυτοί που δικαιούνται να περιμένουν τη βοήθειά Του. Η δεύτερη ομάδα είναι αυτοί που έχασαν το δρόμο και οι οποίοι επισύρουν την οργή Του. Από το κείμενο αυτό παίρνουμε την εντύπωση ότι οι δυο ομάδες δεν έχουν τίποτα το κοινό και ούτε συναντιόνται. Υπάρχει ένα μονοπάτι, ένας και μοναδικός ίσιος δρόμος και όλοι οι ευλογημένοι βρίσκονται σε αυτόν, ενώ, επαγωγικά, έξω από το μονοπάτι υπάρχει αγριότητα και χάος, και όσοι είναι χαμένοι σε αυτή έχουν και την οργή του Θεού. Αδιευκρίνιστο είναι το πώς ακριβώς εκδηλώνεται αυτή η οργή. Υπονοείται ότι οι εκτός του ίσιου δρόμου ευρισκόμενοι, δεν μπορούν να επικαλεστούν τη βοήθειά Του, αυτή φαίνεται να είναι η τιμωρία τους, τουλάχιστον προσωρινά.
Γίνεται όμως και αναφορά στην «Ημέρα της Κρίσης», μια Ημέρα κατά την οποία, αναμφίβολα, ο Θεός θα ανταμείψει μερικούς και θα καταδικάσει άλλους. Έτσι, οι απαγγέλοντες τη Φατίχα αναγνωρίζουν την ανωτερότητα και τη μοναδικότητα του Θεού, τον οποίο και μόνο λατρεύουν και ο οποίος τους βοηθάει και τους θα τους ανταμείψει όταν έρθει η Ημέρα της Κρίσεως.
Επομένως, ακόμα και αν είχαμε μόνο τη Φατίχα, θα ξέραμε περίπου τι είναι αυτό που πραγματεύεται το Κοράνι. Το μόνο που δεν θα ξέραμε ήταν πώς ακριβώς ο Θεός περιμένει από τους πιστούς να συμπεριφέρονται και τί ακριβώς πρέπει αυτοί να κάνουν. Με άλλα λόγια, αυτό που ψάχνουμε να βρούμε είναι τί είναι αυτό στο οποίο διαφέρουν οι ευρισκόμενοι στον ‘ίσιο δρόμο’ από αυτούς που κυκλοφορούν στην ‘έρημο’ και τί λέει γι’ αυτούς το Κοράνι.
Ο Θεός έχει φίλους και εχθρούς. Μια σούρα για τους πρώτους λέει:
1. Πράγματι, οι φίλοι του ΑΛΛΑΧ, δεν υπάρχει γι’ αυτούς ούτε φόβος κι’ αυτοί ούτε θα λυπηθούν,
2. Εκείνοι που πίστεψαν και (διαρκώς) προφυλάγονται από το πονηρό,
3. Γι’ αυτούς υπάρχουν Χαρούμενες Ειδήσεις στη ζωή (αυτή) του κόσμου και στη Μελλοντική. Καμιά αλλαγή (δεν μπορεί να υπάρξει) στους Λόγους του ΑΛΛΑΧ. Αυτό είναι – πραγματικά – η υπέρτατη Νίκη (10:62-64)
Όπως θα περίμενε κανείς, η θέση των ανθρώπων αυτών έχει να κάνει με τη συμπεριφορά τους. Το Κοράνι, συνεχώς υπόσχεται τον Παράδεισο σε όσους κάνουν καλές πράξεις, χρησιμοποιώντας φράσεις όπως:
Και να χαροποιείς όσους πιστεύουν και κάνουν τα καλά έργα. Το μερίδιό τους είναι Κήποι, που κάτω τους τρέχουν ποτάμια. Κάθε φορά που θα τρέφονται με τα φρούτα τους, θα λένε: ‘Έτσι τρώγαμε και πριν’, γιατί τους παρέχονται όμοια πράγματα. Κι’ εκεί θα έχουν αγνές γυναίκες (συζύγους) και θα μείνουν εκεί για πάντα (2:35)
Έτσι πρόκειται να αμειφθούν όσοι βρίσκονται στον ‘ίσιο δρόμο’: είναι πιστοί που θα ζήσουν για πάντα στην ευδαιμονία. Όσο για το τί αναμένεται από τους πιστούς να κάνουν για να βρίσκονται στον ίσιο δρόμο, η παρακάτω σούρα μας δίνει μια ιδέα:
Ευσέβεια δεν είναι μόνο να στρέφετε ανατολικά και δυτικά τα πρόσωπά σας αλλά η ευσέβεια είναι εκείνου που πιστεύει στον ΑΛΛΑΧ και στην Έσχατη Μέρα, στους Αγγέλους και στο Βιβλίο και στους προφήτες. Να δίνει από την περιουσία του, ενώ την αγαπάει, για τους συγγενείς του, και για τα ορφανά, και για τους άπορους, και για τους οδοιπόρους, και τους ζητιάνους και για την απελευθέρωση των σκλάβων. Είναι να εκτελεί την προσευχή του, να καταβάλει τη Ζεκάτ, και αυτοί που κρατούν την υπόσχεσή τους, αν έχουν υποσχεθεί (και προσδιορίζω) τους υπομονετικούς στις δυσκολίες και στους πόνους και όταν πολεμάνε για το όνομα του ΑΛΛΑΧ. Τέτοιοι είναι εκείνοι που πιστεύουν την αλήθεια και είναι ευσεβείς. (2:177)
Άρα, για να είναι κανείς στον ίσιο δρόμο αρκεί να κάνει αυτά τα συγκεκριμένα πράγματα που ζητάει ο Αλλάχ: Να πιστεύει σε αυτόν – και μόνο σ’ αυτόν – να σέβεται τους προφήτες (προφανώς τους προφήτες όλων των θρησκειών) και τους αγγέλους, να βοηθάει τους έχοντες ανάγκη, να δίνει τη Ζεκάτ (το ένα δέκατο των εισοδημάτων του) στους φτωχούς, να τηρεί τις υποσχέσεις του, να προσεύχεται και να κάνει υπομονή.
Οι εχθροί του Θεού είναι η άλλη πλευρά του νομίσματος. Οι μοίρα τους τόσο κακή, όσο καλή είναι η μοίρα των φίλων του. Μια σούρα για τους εχθρούς του Θεού είναι η ακόλουθη:
1. Και την Ημέρα που οι εχθροί του ΑΛΛΑΧ θα μαζευτούν ένας σωρός όλοι μαζί για τη Φωτιά, θα βηματίζουν όλοι στην κόλαση
2. Μέχρις ότου σαν θα τη φτάσουν τόσο η ακοή τους όσο και η όρασή τους, όσο και το δέρμα τους θα μαρτυρήσουν ενάντιά τους για (όλες) τις πράξεις τους (41:19-20)
Και μην σας μπερδεύει η σύνταξη του εδαφίου. Το νόημα είναι αρκετά σαφές: η μοίρα των εχθρών του Θεού εξαρτάται από τις πράξεις τους. Χωρίς όμως να μας λέει ποιες ακριβώς είναι οι πράξεις αυτές. Τέτοιες ασάφειες είναι συνηθισμένες στο Κοράνι, αν και διάσπαρτα σε αυτό υπάρχουν κάποιες πράξεις από κάποιους ανθρώπους που πρέπει να θεωρούνται αποτρόπαιες, πάλι όμως χωρίς να τις καθορίζει ακριβώς. Όπως το εδάφιο για κάποιον Εμπί Λεχέμπ, άγνωστο ποιος ακριβώς είναι, αν και το όνομα αυτό (που σημαίνει Πατέρας της Φωτιάς) φέρει και ο θείος του, οποίος δεν ωφελήθηκε καθόλου από τα πλούτη του, αφού χάθηκε στην κόλαση, προφανώς γιατί τα απέκτησε παράνομα και σε βάρος των εντολών του Θεού:
n Κόπηκαν τα χέρια του Εμπί Λεχέμπ (Πατέρα της Φωτιάς) και χάθηκε ο ίδιος!
n Κανένα όφελος δεν είχε απ’ όλα τα πλούτη και τα κέρδη του
n Θα καεί σε Φωτιά με πύρινη φλόγα (111:1-3)
Εδώ πάλι έχουμε πλήρη περιγραφή της τιμωρίας, χωρίς να ξέρουμε πολλά για το έγκλημα. Τα εγκλήματα κατά του Θεού υπονοούνται συχνά και ο αναγνώστης αφήνεται να τα προσδιορίσει μόνος του.
Και ενώ οι φίλοι και οι εχθροί του Θεού είναι εκ διαμέτρου αντίθετοι, κάθε άλλο παρά μη αναστρέψιμη είναι η μοίρα και των δυο. Αντίθετα, το μεγαλύτερο μέρος του Κορανίου αφορά στην καθοδήγηση όσων βρίσκονται έξω από τον ίσιο δρόμο, για να γυρίσουν σε αυτόν. Και λέμε ‘να γυρίσουν’ γιατί το Κοράνι δεν μιλάει ποτέ για όσους είναι εκτός του ίσιου δρόμου, αλλά για όσους τον εγκατέλειψαν. Προφανώς, όλοι μας είμαστε κάποτε στο δρόμο του Θεού. Οι Μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι όλα τα παιδιά γεννιούνται στο Ισλάμ, αλλά απομακρύνονται από τους άπιστους γονείς τους.
Το Κοράνι επίσης αναφέρει ρητά ότι ο Θεός έχει στείλει τους αγγελιοφόρους του σε όλες τις φυλές και για όλους τους ανθρώπους:
Ο ΑΛΛΑΧ χάρισε μεγάλη εύνοια στους πιστούς, στέλνοντας ανάμεσά τους Απόστολο από τους ίδιους τους εαυτούς τους (3:164)
Αλλά, η Θεία Καθοδήγηση δεν φτάνει για να φέρει όλους τους ανθρώπους στον ίσιο δρόμο, πρέπει να το θελήσουν οι ίδιοι, και τότε «Η ευσπλαχνία Μου αγκαλιάζει τα πάντα» (7:156). Και για όσους μετανιώσουν και πιστέψουν, το αποτέλεσμα είναι:
Όσοι όμως έκαναν τις αμαρτίες κι έπειτα μετάνιωσαν κι (ειλικρινά) πίστεψαν, γι’ αυτούς ο Κύριος είναι Πολυεπιεικής και Πολυεύσπλαχνος (7:153)
Μια από τις πιο κρίσιμες ιδιότητες του Θεού στο Κοράνι είναι η κοσμική του διάσταση: όχι μόνο είναι Κύριος (δηλαδή Κάτοχος και Δημιουργός) όλων όσων υπάρχουν (όπως αναφέρεται στη Φατίχα), αλλά ελέγχει και καθορίζει τα πάντα
Και πλάσαμε τους ουρανούς και τη γη… (50:38)
Και έχει τα κλειδιά του Αόρατου που εκείνος μόνο γνωρίζει. Γνωρίζει ό,τι υπάρχει στη γη και στη θάλασσα, κι ούτε ένα φύλλο δεν πέφτει χωρίς να το ξέρει… (6:59)
Εμείς είμαστε που πλάσαμε τον άνθρωπο και γνωρίζουμε τί εισηγήσεις του ψιθυρίζει η ψυχή του, γιατί είμαστε πιο κοντά σ’ αυτόν παρά η φλέβα του λαιμού (του)
Τίποτα δεν είναι κατώτερο της προσοχής του. Προφανώς η κυριαρχία του Θεού στο σύμπαν είναι απόλυτη. Το γεγονός ότι ο Θεός δημιούργησε και ελέγχει τα πάντα γίνεται εμφανέστατη στην προτελευταία σούρα:
1. Λέγε: Επιδιώκω για καταφύγιό μου τον Κύριο της Χαραυγής,
2. Απ’ την κακία των όσων έπλασε
3. Κι απ’ το κακό που φέρνει το Σκοτάδι
4. Και από τη βλάβη όσων ασκούν τις Κακές Τέχνες (τη μαγεία)
5. Κι από το κακό του φθονερού… (113:1-5)
Η σούρα αυτή λέει ότι ο Θεός δημιούργησε και το κακό, ακριβώς όπως δημιούργησε και το καλό.
Πώς είναι λοιπόν αυτός ο Θεός; Η ερώτηση μάλλον δεν έχει απάντηση: τίποτα δεν μπορεί να τον περιγράψει
…Δεν υπάρχει τίποτα που να του μοιάζει… (42:11)
Υπάρχει όμως μια σούρα που είναι ό,τι πιο κοντά σε ότι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μια ‘περιγραφή’ του Θεού, μια σούρα όλο λυρισμό και ποίηση, πολυαγαπημένη σούρα των μυστικιστών του Ισλάμ:
Ο ΑΛΛΑΧ είναι ο Δημιουργός του Φωτός…(24:35)
Υπάρχουν βέβαια πολλά και σημαντικά μηνύματα στο Κοράνι, που δεν μπορούμε να αναφέρουμε εδώ, και λόγω του περιορισμένου χώρου. Ο καλλίτερος τρόπος είναι να το διαβάσει κανείς και να τις ανακαλύψει μόνος του[40].
Η Διάδοση του Κορανίου
Στη σημερινή εποχή, το ερώτημα ‘πως μεταδίδεται μια πληροφορία’ είναι τουλάχιστον περιττό. Η επανάσταση των επικοινωνιών έδωσε την δυνατότητα στους πάντες να ξέρουν τα πάντα. Σήμερα λοιπόν, όποιος θέλει μπορεί να βρει ολόκληρο το Κοράνι στο Διαδίκτυο, ακόμα και σημαντικές απαγγελίες του αλλά και σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου[41]. Στο παρελθόν όμως, διάφοροι πολιτισμοί προσπάθησαν να λύσουν το πρόβλημα διάδοσης των γραφών τους με ποικίλους τρόπους – και αμφισβητούμενη επιτυχία: Οι Βραχμάνοι έλυσαν το πρόβλημα με το να απαγορεύσουν την ανάγνωση της Βέδας από κάθε μη-εξουσιοδοτημένο άτομο. Οι Κινέζοι, το 745 σ.ε., νομοθέτησαν ότι όλες οι οικογένειες πρέπει να έχουν ένα αντίγραφο του έργου του Κομφούκιου στο σπίτι τους (και τα σχόλια του αυτοκράτορα επ’ αυτού). Στη Δύση, το μεσαίωνα, ο Γουτεμβέργιος εφηύρε την τυπογραφία, ακριβώς για να διευκολύνει τη διάδοση της Βίβλου. Αυτή ήταν και η πρώτη επανάσταση στον τρόπο μετάδοσης της πληροφορίας.
Στο Ισλάμ, πριν από την σύγχρονη εποχή, το Κοράνι – ένα βιβλίο περίπου εβδομήντα-επτά χιλιάδων λέξεων – αντιγραφόταν διά χειρός των αντιγραφέων. Ξέρουμε ότι ένας από αυτούς το μεσαίωνα, ολοκλήρωσε τη δουλειά σε έξι μέρες. Συνήθως ο χρόνος που χρειαζόταν για κάθε αντίγραφο ήταν τέσσαρις μήνες. Η τυπογραφία ανέτρεψε τα πάντα: όπως λέει ένας Τούρκος ιστορικός τον 17ο αιώνα, «ο χρόνος που απαιτείται να τυπωθούν χίλια αντίγραφα είναι ίσος με τον χρόνο που χρειάζεται ο πιο γρήγορος αντιγραφέας να ολοκληρώσει ένα μόνο βιβλίο». Αλλά, φευ, η τεχνολογία – τουλάχιστον για τις θρησκείες – προηγείται κατά πολύ της προόδου. Οι Κινέζοι ήξεραν να τυπώνουν πεντακόσια χρόνια πριν τον Γουτεμβέργιο. Στα 1500 η Βίβλος είχε τυπωθεί μόλις 120 φορές. Ο Ισλαμικός κόσμος καθυστέρησε αρκετά να υιοθετήσει τη νέα τεχνολογία. Το ημερολόγιο έγραφε 1750, όταν η τυπογραφία ήλθε την Ιστανμπούλ και μόλις τον δέκατο-ένατο αιώνα χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή του Κορανίου, πρώτα στο Ιράν και στη συνέχεια σε όλες τις Μουσουλμανικές χώρες. Το Κοράνι άρχισε να τυπώνεται σε ευρεία κλίμακα τον εικοστό αιώνα. Οι πιο συνηθισμένη μορφή του είναι αυτή που παράγεται στην Αίγυπτο, υπό την αιγίδα του επίσημου κράτους, από το 1924. Έκτοτε, το Κοράνι επανεκδίδεται συνεχώς και μάλλον αποτελεί την μεγαλύτερη εκδοτική επιτυχία του αιώνα. Το Κοράνι επίσης εκδίδεται υπό την αιγίδα του επίσημου κράτους της Σαουδικής Αραβίας, και μάλιστα σε όλες τις γλώσσες του κόσμου.
Εκτός από τις έντυπες, μεγάλες αλλαγές συνέβησαν πρόσφατα και στις προφορικές μορφές του Κορανίου. Στο παρελθόν, οι πιστοί άκουγαν την απαγγελία του Κορανίου μόνο στα τεμένη, και συνήθως από όχι πολύ κατάλληλους ρήτορες. Σήμερα ο καθένας μπορεί να ακούσει τις θαυμάσιες απαγγελίες από το Μεγάλο Τζαμί της Μέκκας ή του Καΐρου ή της Ιερουσαλήμ. Και ενώ αυτό διευκολύνει την διάδοση του Θεϊκού Μηνύματος του Ισλάμ, εξαφανίζει κάθε διαφορετική άποψη στο θέμα. Για παράδειγμα, υπάρχουν πολλές και σημαντικές διαφορές στην απαγγελία του Κορανίου σε διάφορες Μουσουλμανικές παραδόσεις, όπως αυτή στο Μαρόκο, οι οποίες ομογενοποιούνται και εξαφανίζονται.
Οι διαφορές στην απαγγελία του Κορανίου δεν σχετίζονται αναγκαστικά με θρησκευτικές διαφορές: το Κοράνι απαγγέλλεται παρομοίως, τόσο στο σιιτικό Ιράν όσο και σουνιτική Αίγυπτο. Οι διαφορές είναι μάλλον γλωσσολογικής και πολιτιστικής φύσης. Οι χώρες στις οποίες ομιλείται η Αραβική γλώσσα (Μέση Ανατολή, Αραβία και βόρεια Αφρική) συνεισφέρουν μόλις το ένα πέμπτο στο συνολικό Μουσουλμανικό πληθυσμό του πλανήτη. Για τα υπόλοιπα τέσσερα πέμπτα των Μουσουλμάνων η Αραβική είναι ξένη γλώσσα και η μόνη επαφή μαζί της είναι το Κοράνι: Τα παιδιά, στο μεγαλύτερο μέρος του Ισλάμ, καλούνται να διδαχθούν τη μητρική τους γλώσσα και ταυτόχρονα να μάθουν – σε αποστήθιση – το Κοράνι στα Αραβικά. Το πρόβλημα είναι προφανές, και προκαλεί σημαντική δυσκολία στην αντίληψη των εννοιών του από τους νέους Μουσουλμάνους ανά τον κόσμο. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα της δυσκολίας αυτής είναι αυτό που συμβαίνει στη γειτονική μας Τουρκία: Οι αντιδράσεις για την υποχρέωση των νεαρών μαθητών στα σχολεία της χώρας να μάθουν το Κοράνι στα Αραβικά – και μόνο – είναι πολλές και ποικίλες, ιδιαίτερα από τους εθνικιστές οι οποίοι ζητούν την άμεση κατάργηση της διδασκαλίας του Κορανίου στα Αραβικά και την αντικατάστασή της με την Τουρκική μετάφραση. Ένας από τους σπουδαιότερους Τούρκους εθνικιστές, ο Ziya Gökalp (πέθανε το 1924) είχε πει: «Για να αντιλαμβάνεται κάθε ένας από εμάς το Μήνυμα του Κορανίου, πρέπει αυτό να διδάσκεται στα Τουρκικά».
Οι λύσεις στο πρόβλημα είναι δυο και μοναδικές: είτε οι πιστοί πρέπει να μαθαίνουν Αραβικά, ή το Κοράνι πρέπει να μεταφράζεται και να διδάσκεται η μετάφρασή του. Η πρώτη λύση προωθήθηκε έντονα από πολλούς παραδοσιακούς Ισλαμιστές στο παρελθόν αλλά και σήμερα, με πρώτον τον Ιμπν Ταϊμίγια (π. 1328) στην Δαμασκό, ο οποίος πρέσβευε ότι όλοι οι Μουσουλμάνοι πρέπει να ξέρουν Αραβικά. Προφανώς, αυτό δεν έχει συμβεί μέχρι σήμερα, και ο ρεαλισμός μιας τέτοιας πρακτικής αμφισβητείται δικαιολογημένα. Πρώτη χώρα που κατήργησε την Αραβική διδασκαλία του Κορανίου ήταν η Κεμαλική Τουρκία το 1928. Η επιτυχία του εγχειρήματος είναι αμφίβολη και δεν φαίνεται να έχει πετύχει.
Στο Χριστιανισμό, το Ευαγγέλιο γράφτηκε σε δυο γλώσσες: η Παλαιά Διαθήκη στα Εβραϊκά και η Κενή στα Ελληνικά (μέρος της στα Αραμαϊκά). Για τους Χριστιανούς όμως, η Βίβλος είναι γνωστή στη μητρική τους γλώσσα και η αρχική της γλώσσα δεν ενδιαφέρει παρά μόνο τους ιστορικούς και τους θεολόγους. Στο Ισλάμ τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Η Αραβική δεν είναι απλά η γλώσσα στην οποία γράφτηκε το Κοράνιο, αλλά η γλώσσα του Κορανίου. Το θέμα δεν είναι απλά η μετάφραση των εννοιών του σε μια άλλη γλώσσα (κάτι που προφανώς είναι δυνατόν να γίνει – αν και με περιορισμένη επιτυχία), αλλά το αν μπορεί κάποιος να συμπεριφέρεται στη μετάφραση με τον ίδιο τρόπο που συμπεριφέρεται στο πρωτότυπο: σαν αντικείμενο θρησκευτικής λατρείας. Και επειδή θεολογικά η θέση του Κορανίου στο Ισλάμ παραλληλίζεται με αυτήν του Ιησού στο Χριστιανισμό, μπορούμε να φανταστούμε μια αντίστοιχη παράσταση του Ιησού με σύγχρονα πρότυπα.
Το πρόβλημα δεν είναι απλά να βοηθηθούν οι πιστοί που δεν γνωρίζουν την Αραβική. Αυτό έγινε από πολύ παλιά: Από τον δέκατο αιώνα υπάρχουν μεταφράσεις του Κορανίου στα Περσικά (μια από αυτές φαίνεται στην εικόνα 12)[42]. Στις μεταφράσεις αυτές, η κυριαρχία του Αραβικού πρωτοτύπου είναι εμφανής Σε όλες αυτές τις μεταφράσεις, τα Αραβικά είναι πρώτα (στις αριστερές σελίδες, που διαβάζονται πρώτες), με έντονα, μεγαλύτερα γράμματα, ενώ η μετάφραση αποδίδεται κατά λέξη και πολλές φορές δεν βγάζουν σαφές νόημα. Το ίδιο συμβαίνει και σε όλες σχεδόν τις σύγχρονες μεταφράσεις του Κορανίου: αν δεν γνωρίζει ο πιστός την Αραβική γλώσσα, δεν καταλαβαίνει την βαθύτερη έννοια αλλά και την λυρική και ποιητική ομορφιά του Κορανίου, όπως φαίνεται και στην εικόνα 27, με την Ελληνική μετάφραση.
Οι Επεξηγήσεις του Κορανίου
Για όλα τα αρχαία κείμενα, για όλες τις αρχαίες ιδέες υπάρχουν εξηγήσεις, επεξηγήσεις, σχολιασμοί και αναλύσεις. Τα κείμενα γράφτηκαν σε πολύ παλαιότερες εποχές και απευθύνθηκαν αρχικά σε κοινωνίες με συγκεκριμένες ανάγκες – και περιορισμένες δυνατότητες. Στην εποχή μας, πολλά από τα παλαιότερα κείμενα φαίνονται απλοϊκά, ασύνδετα, άσχετα και ίσως βαρετά. Στόχος των κατά καιρούς σχολιαστών είναι κυρίως να εξηγήσουν στη δική τους εποχή τα φαινομενικά παρωχημένα μηνύματα των αρχαίων κειμένων. Με αυτήν την έννοια, οι σχολιαστές είναι απαραίτητοι για την χρονική διασύνδεση των αρχαίων κειμένων. Ενίοτε, τα κείμενα αυτά γίνονται αντιληπτά μόνο από τις εξηγήσεις και τις αναλύσεις των σχολιαστών τους. Καμιά φορά, ακόμα και κείμενα τα οποία δεν έφτασαν μέχρι των ημερών μας, μαντεύονται και αναζωογονούνται από τους κατά καιρούς σχολιαστές τους. Δυστυχώς όμως, οι ίδιοι οι σχολιαστές απευθύνονται σε συγκεκριμένα χρονικά περιθώρια και χρησιμοποιούν δεδομένα της εποχής τους. Έτσι και αυτοί χρειάζονται επεξήγηση και εκσυγχρονισμό. Επίσης, σπάνια οι σχολιαστές ενδιαφέρονται για την ιστορική αλήθεια των σχολιαζομένων. Τους ενδιαφέρει περισσότερο η ικανοποίηση των δικών τους στόχων και πολλές φορές αγνοούν ηθελημένα πιο σημαντικά πράγματα, όπως το ερώτημα: «Τί ήθελε να πει αυτός ο Όμηρος, ο Αριστοτέλης – ή Ο Θεός;»
Το Κοράνι έχει πολλούς ερμηνευτές, σχολιαστές, αναλυτές, ανά τους αιώνες. Οι διαφορές μεταξύ τους είναι σημαντικές και οφείλονται στις χρονικές αποστάσεις τους από το αρχικό κείμενο (αλλά και μεταξύ τους), στις τοπικές αποστάσεις (πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα), αλλά – και κυρίως – στις θρησκευτικές τους απόψεις. Έτσι μπορεί κανείς να εξηγήσει το χάσμα ανάμεσα σε παλαιότερους και (σχετικά) πιο σύγχρονους σχολιασμούς.
Για λόγους ενδεικτικούς, επιλέγουμε τρεις χαρακτηριστικά «δυτικές» ιστορικές αξίες και θα προσπαθήσουμε να δούμε πώς αυτές ερμηνεύονται στο Κοράνι από διάφορους σχολιαστές, παλαιότερους και σύγχρονους. Οι τρεις αυτές αξίες είναι: η επιστημονική άποψη του κόσμου, η ανοχή των αλλοθρήσκων και η ισότητα των δυο φύλλων. Οι αξίες αυτές δεν είναι βέβαια γενικά αποδεκτές στη Δύση – πολύ περισσότερο, δεν εφαρμόζονται από όλες τις δυτικές κοινωνίες. Ούτε και υιοθετούνται αυτόματα από όλους όσους υποτίθεται ότι κόπτονται γι΄ αυτές. Κάθε άλλο μάλιστα. Είναι όμως γενικά αποδεκτό ότι όλοι οι μη-Ευρωπαϊκοί πολιτισμοί πρέπει να αξιολογούνται με αυτές σαν βάση. Ας δούμε λοιπόν τί λέει γι’ αυτές το Κοράνι.
Το Κοράνι και ο Κόσμος Της Επιστήμης
Στο Ισλάμ υπάρχει σήμερα μια ευρεία (και έντονα χρηματοδοτούμενη) τάση να αναζητούνται και να ανευρίσκονται στο Κοράνι, σύγχρονες επιστημονικές αλήθειες. Από πολλούς Μουσουλμάνους επιστήμονες το Κοράνι έχει χαρακτηριστεί «σύγχρονο επιστημονικό εγχειρίδιο» ή και «πηγή επιστημονικών γνώσεων». Δυο ενδεικτικά παραδείγματα: Η σούρα (23:12-14), η οποία λέει τα εξής (στην Ελληνική μετάφραση, με περιορισμένο εννοιολογικό αποτέλεσμα):
12 Και πλάσαμε τον άνθρωπο από το καθαρό στοιχείο της λάσπης
13 Έπειτα τον κάναμε σαν σταγόνα σπέρματος μέσα σε ήρεμο τόπο, μόνιμα σταθερό, στο σώμα της μητέρας.
14 Έπειτα δημιουργήσαμε το σπέρμα σε θρόμβο από πηκτό αίμα, και δημιουργήσαμε το θρόμβο σε (έμβρυο) σβώλο συμπαγή και δημιουργήσαμε το συμπαγή σβώλο σε κόκαλα και ντύσαμε (περιβάλαμε) τα κόκαλα με σάρκα, και έπειτα σχηματίσαμε απ’ αυτά ένα άλλο (νέο) πλάσμα…
Η σούρα αυτή (με ανάλογη αναδιατύπωση) θεωρείται πρόδρομος της σύγχρονης εμβρυολογίας. Ή η σούρα (51:47) στην οποία αναφέρεται «κτίσαμε τον ουρανό να εκτείνεται στο απέραντο (άπειρο)» που μπορεί να παραφραστεί σε «επεκτείνουμε τον ουρανό στο άπειρο», που είναι περιγραφή της σύγχρονης θεωρίας του Big Bang (Μεγάλης Έκρηξης), και του αενάως επεκτεινόμενου σύμπαντος (με μια σημαντική, πάντως, διαφορά: εδώ την επέκταση την προκάλεσε ο Θεός). Αυτού του είδους οι ερμηνείες των Ιερών Κειμένων διατρέχουν ένα σημαντικό κίνδυνο: αν και όταν οι επιστημονικές θεωρίες αναθεωρηθούν ή αλλάξουν, η ερμηνείες και όσοι τις ακολουθούν πέφτουν στο κενό – στην καλλίτερη περίπτωση. Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι πολλοί από τους πιο ευφυείς σχολιαστές αρνούνται να ακολουθήσουν αυτές τις πρακτικές.
Στο Κοράνι βρίσκει κανείς πολλές σούρες που θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν ή απλά να αναφέρονται σε επιστημονικά γεγονότα, όπως η σούρα (35:43) η οποία λέει: «… αλλά καμιά αντικατάσταση στο σύστημα δεν θα βρεις και… καμιά αλλαγή δεν θα βρεις ακολουθώντας το δρόμο Του…» που θα μπορούσε να θεωρηθεί επιβεβαίωση της παγκοσμιότητας των φυσικών νόμων και της οριστικότητας των επιστημονικών αποδείξεων. Πράγματι, στο Κοράνι υπάρχει διάχυτη η έννοια της οριστικότητας του Θεϊκού Δρόμου, που ταιριάζει αρκετά στην επιστημονική και τεχνολογική εποχή μας. Ακόμα, ελάχιστα γεγονότα θα μπορούσαν να καταχωρηθούν στην σφαίρα των «θαυμάτων» και μερικά από αυτά δεν είναι τίποτα άλλο από φαινόμενα που αργότερα βρήκαν την επιστημονική τους εξήγηση. Όπως π.χ. η σούρα (7:163-166), μια δυσνόητη και αρκετά ασαφής σούρα (όπως είναι το μεγαλύτερο μέρος του Κορανίου), στην οποία ο Θεός ζήτησε από μερικούς Ισραηλίτες ψαράδες να ψαρέψουν το Σάββατο (ημέρα αργίας) και αυτοί δέχτηκαν. Ο Θεός τους τιμώρησε:
163 Και ρώτησέ τους για το χωριό που ήταν κοντά στη θάλασσα, όταν οι κάτοικοί του παραβίαζαν την αργία του Σαββάτου. Γιατί κατά την ημέρα του Σαββάτου τα ψάρια έρχονταν πιο κοντά τους έχοντας φανερά πάνω από το νερό ενώ κατά την ημέρα που δεν είχαν Σάββατο, δεν έρχονταν. Έτσι τους δοκιμάσαμε γιατί είχαν παραδοθεί στην παρανομία.
164 Και σαν είπαν μερικοί απ’ αυτούς: «Γιατί νουθετείτε ένα λαό, που ο ΑΛΛΑΧ θα εξαφανίσει, ή θα τον τιμωρήσει με σκληρά βασανιστήρια;» Είπαν (εκείνοι που νουθετούσαν): «Για να εκπληρώσουμε το καθήκον μας προς τον Κύριό σας, και ίσως είναι δυνατόν να Τον φοβηθούν».
165 Κι όταν λησμόνησαν τις προειδοποιήσεις που τους δόθηκαν, σώσαμε εκείνους που απαγόρευσαν το κακό, ενώ τιμωρήσαμε τους κακοποιούς με τρομερή δοκιμασία, γιατί παραδόθηκαν στην παρανομία
166 Και όταν παραβίασαν αυθαδέστατα ότι τους ήταν απαγορευμένο είπαμε σ’ αυτούς: «Να γίνετε πίθηκοι καταφρονημένοι κι’ απόβλητοι».
167 … ο Κύριος δήλωσε ότι θα έστελνε εναντίον τους – κατά την Ημέρα της Κρίσης – αυτούς που θα τους βασάνιζαν… γιατί ο ΑΛΛΑΧ είναι Πολυεπιεικής και Πολυεύσπλαχνος
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι ‘πίθηκος’ για τους Άραβες σημαίνει δύσμορφος, περίεργος, μη-κανονικός. Σε πρώτη ανάγνωση βλέπουμε ότι η τιμωρία που επιβλήθηκε στους αμαρτωλούς ψαράδες είναι μια παραμόρφωση που δεν συνάδει με την κοινή λογική και την αποδεκτή επιστημονική άποψη: οι άνθρωποι δεν γίνονται πίθηκοι από τη μια στιγμή στην άλλη. Για τους παραδοσιακούς σχολιαστές, ο Θεός έχει τη δύναμη να κάνει ότι θέλει και να μετατρέψει τους κακούς ψαράδες σε πίθηκους. Για ορισμένους σύγχρονους σχολιαστές όμως η παραπάνω σούρα κρύβει μερικές άλλες σημαντικές έννοιες, όπως: Ο Θεός δεν μεταμόρφωσε πραγματικά τους ψαράδες σε πίθηκους, αλλά όρισε να γίνουν αυτοί πίθηκοι και μάλιστα όχι αμέσως, αλλά κατά «την Ημέρα της Κρίσης». Και αν μέχρι τότε αλλάξουν συνήθειες και μετανοήσουν, ο Πολυεπιεικής και Πολυεύσπλαχνος Θεός θα τους συγχωρήσει. Αυτό είναι επιστημονικά αποδεκτό και μάλιστα μοιάζει πολύ με τη διαδικασία της μετάλλαξης: τρώγοντας απαγορευμένους και μολυσμένους καρπούς, όσο κοντά μας κι αν είναι, γινόμαστε – τελικά – «πίθηκοι».
Η Ανοχή στην Πίστη των Άλλων
Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, αποτελεί αξίωμα ο σεβασμός των θρησκευτικών πεποιθήσεων των άλλων (χωρίς βέβαια να ισχύει το ίδιο για άνομες ή εγκληματικές πράξεις που τυχόν προκύπτουν από τις πεποιθήσεις αυτές). Πράγματι, έχουμε φθάσει στο σημείο να θεωρούμε άτοπη και εκτός πραγματικότητας την κρίση κάποιου ότι η θρησκεία του είναι καλύτερη ή πιο αληθινή από τη θρησκεία κάποιου άλλου. Και για όσους από εμάς έχουν ζήσει και ανδρωθεί με την Ελληνική σκέψη και ιστορία, αυτός τούτος ο ισχυρισμός περί κατοχής της μοναδικής και μιας αλήθειας πρέπει να θεωρείται απελπιστικά παρωχημένος. Πρέπει όμως να ξέρουμε ότι η έννοια αυτή, ότι δηλαδή δεν υπάρχει μια και μοναδική αλήθεια, είναι κεντρικός άξονας τόσο της Χριστιανικής όσο και Μουσουλμανικής θρησκείας. Έχει διατηρηθεί καλύτερα στο Ισλάμ.
Το Κοράνι έχει να πει πολλά για τη στάση των πιστών απέναντι σε άλλες θρησκείες. Όμως, οι παρακάτω δύο σούρες μπορούν να θεωρηθούν η επιτομή όλων, όπως εξάλλου παραδέχονται και οι περισσότεροι σχολιαστές. Η πρώτη ονομάζεται «σούρα του σπαθιού»:
Και όταν οι απαγορευμένοι μήνες έχουν περάσει, τότε πολεμάτε και σκοτώνετέ τους ειδωλολάτρες οπουδήποτε κι αν τους βρείτε, και συλλάβετέ τους και πολιορκείστε τους και στήστε τους παγίδες με κάθε πολεμικό στρατήγημα. Αν όμως μετανιώσουν και προσευχηθούν και δώσουν ελεημοσύνη, τότε αφήστε τους ελεύθερους – Γιατί ο ΑΛΛΑΧ είναι Πολυεύσπλαχνος και Πολυεπιεικής. (9:5)
Με άλλα λόγια, ο πιστός πρέπει να σκοτώνει τους ειδωλολάτρες όπου τους βρει, εκτός αν τους προσηλυτίσει. Σύμφωνα με ορισμένους παραδοσιακούς σχολιαστές, «ειδωλολάτρης» (μουσρίκ στα Αραβικά) είναι όποιος κάνει κάποιον, οποιονδήποτε, συνέταιρο του Θεού, και συνεπώς ο όρος περιλαμβάνει τους Εβραίους και τους Χριστιανούς και γενικά όλους τους ‘άπιστους’. Τέτοιου είδους παραινέσεις προς τους οπαδούς τους είναι συνηθισμένες σε πολλές θρησκείες, μεταξύ των οποίων και ο Χριστιανισμός: στη Βίβλο (δευτερονόμιο, 20:16), όπου «μην αφήσετε ζωντανό τίποτα στις πόλεις των αλλοθρήσκων», ή το γνωστό «αποθανέτω η ψυχή μου μετά των αλλοφύλλων».
Ευτυχώς, η δεύτερη σχετική σούρα (ονομαζόμενη σούρα της τιμής) απαλύνει λίγο τα πράγματα:
Πολεμάτε με τα λόγια όσους δεν πιστεύουν στον ΑΛΛΑΧ και τους δόθηκε το βιβλίο… και υποχρεώστε τους να πληρώσουν φόρο υποτέλειας… (9:29)
Εδώ, οι σχολιαστές συμφωνούν ότι οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί, στους οποίους έχει δοθεί «Ιερό Βιβλίο», δεν πρέπει να σκοτώνονται αλλά αρκεί να πληρώσουν φόρο υποτέλειας. Οι περισσότεροι μάλιστα συμφωνούν ότι ο όρος περιλαμβάνει όλες τις θρησκείες, άρα κανείς δεν πρέπει να σκοτώνεται για την πίστη του. Δεν πρόκειται βέβαια για σεβασμό της πίστης των άλλων, αλλά για ανοχή, με προϋπόθεση την φορολόγηση. Οι δυο αυτές αντικρουόμενες σούρες εφαρμόσθηκαν κατά καιρούς από τους Μουσουλμάνους κατακτητές, με υπεροχή της δεύτερης, ιδιαίτερα απέναντι στους κατοίκους των εδαφών που κυριαρχούσαν.
Παρά τη γενικά παραδεκτή άποψη ότι αυτές οι δυο σούρες περικλείουν όλα όσα το Κοράνι έχει να πει για το θέμα, υπάρχουν και πολλές άλλες περικοπές σε άλλες σούρες, όπως:
Στη Θρησκεία δεν υπάρχει καταναγκασμός. Διότι η Αλήθεια έχει ξεχωριστεί ολοφάνερα από την Πλάνη. Έτσι όποιος απεχθάνεται τους ψευδείς Θεούς και πιστεύει στον ΑΛΛΑΧ έχει αρπάξει την πιο αξιόπιστη λαβή της Αλήθειας που ποτέ δε σπάει… (2:256)
Στο σύγχρονο Ισλάμ, η σούρα αυτή (ονομαζόμενη ‘της ανοχής’) είναι απόδειξη ότι όλες οι θρησκείες μπορούν να συνυπάρχουν ειρηνικά, χωρίς να απεμπολίζεται η μοναδικότητα της Ισλαμικής. Δυστυχώς, για τους φονταμενταλιστές και τους αμετανόητους φανατικούς, η σούρα αυτή αποτελεί εμπόδιο και προσπαθούν ανέκαθεν να την παρακάμψουν, με διαφορετικά κατά καιρούς αποτελέσματα. Δύο από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους σχολιαστές του Κορανίου, οι Αλ-Κουτμπ και Αλ-Χαβά, έχουν ανακυρήξει την «σούρα της ανοχής» την σπουδαιότερη σούρα για το θέμα της ανεξιθρησκίας στο σύγχρονο κόσμο και καλούν όλα τα Μουσουλμανικά κράτη να την εφαρμόσουν.
Η Ισότητα Ανδρών και Γυναικών
Για χίλια χρόνια πριν από τη σημερινή μας εποχή, οι Μουσουλμάνοι, όπως και οι Ρωμαίοι πριν από αυτούς, ήξεραν ότι στις χώρες της βόρειας Ευρώπης οι άνδρες μεταχειρίζονταν περίεργα τις γυναίκες τους. Δεν τις περιόριζαν αρκετά και άκουγαν τη γνώμη τους. Η πολιτιστική αυτή ιδιαιτερότητα απασχόλησε και τους ίδιους τους βορειοευρωπαίους: ο Άγγλος William Harvey (π. 1657), γνωστός για τα ιατρικά του επιτεύγματα σχετικά με την κυκλοφορία του αίματος, είχε την άποψη ότι «εμείς οι Ευρωπαίοι δεν ξέρουμε να κυβερνάμε τις γυναίκες μας, ενώ οι Τούρκοι ξέρουν καλά τι κάνουν». Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οι Μουσουλμάνοι δεν είχαν κανένα λόγο να ασχολούνται με την ιδιαιτερότητα αυτή των Ευρωπαίων, εκτός ίσως από την εθνολογική της πλευρά. Η κατάσταση αυτή άλλαξε άρδην μετά τον δέκατο ένατο αιώνα: Η άποψη των Ευρωπαίων θεωρήθηκε επικρατούσα, ακόμα και στο Ισλάμ, όπου σήμερα υπάρχουν σημαντικά φεμινιστικά κινήματα. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι ακόμα και σήμερα, το 80% του πληθυσμού της γης δεν δέχεται την Ευρωπαϊκή άποψη περί ισότητας των δυο φύλων, ή τουλάχιστον δεν την εφαρμόζει: Στην τελευταία παγκόσμια διάσκεψη για τα δικαιώματα και την ισότητα των γυναικών στο Πεκίνο (το 1995), όλες οι Ισλαμικές χώρες, οι χώρες της Αφρικής, της Ασίας – και προπαντός οι ίδιοι οι Κινέζοι διοργανωτές – βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση.
Είναι λοιπόν σαφές ότι η επικρατούσα στη Δύση άποψη περί ισότητας των φύλων, αλλά και η ανάγκη γι’ αυτήν, κάθε άλλο παρά είναι αποδεκτή σε όλες και σε όλους. Εκτός αυτού, πρέπει να επισημανθεί το γεγονός ότι ουδόλως μας πείθει η θέση ότι η ισότητα των δυο φύλων στις δυτικές κοινωνίες αποτελεί πράγματι κατάκτηση των γυναικών στις κοινωνίες τους. Και κυρίως δεν φαίνεται να πείθει τις ίδιες της γυναίκες: Παρά τους νόμους και τις συνήθειες, οι γυναίκες εξακολουθούν να υποφέρουν περισσότερο από τους άνδρες ομολόγους τους, σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα. Το πιο περίεργο απ’ όλα, πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός οι ίδιες οι γυναίκες στο Ισλάμ δεν φαίνεται να στοχεύουν στην εξομοίωση τους με τις δυτικές γυναίκες.
Μετά από όλα αυτά, μπορούμε να πούμε ότι στο Κοράνι το θέμα αυτό αντιμετωπίζεται ποικιλοτρόπως και αμφίπλευρα – όπως τόσα άλλα θέματα. Υπάρχουν σαφώς ακραίες παραινέσεις, όπως:
Οι άνδρες είναι οι προστάτες και οι κύριοι των γυναικών, γιατί ο ΑΛΛΑΧ έχει χαρίσει ανώτερο βαθμό στους άνδρες από τις γυναίκες, κι’ επειδή ξοδεύουν απ’ τις περιουσίες τους. Γι’ αυτό οι ενάρετες γυναίκες πρέπει να είναι με ευσέβεια πειθαρχικές, κι’ όταν ο άνδρας τους απουσιάζει πρέπει να προστατεύουν ότι τους ανέθεσε ο ΑΛΛΑΧ να φυλάγουν. Όσο για τις γυναίκες, που φοβόμαστε για την υπακοή τους, συμβουλέψτε τες πρώτα, έπειτα αρνηθείτε να μοιραστείτε μαζί τους το κρεβάτι τους και τέλος να τις δείρετε ελαφρά. Αν όμως επιστρέψουν στην υπακοή, μην χρησιμοποιήσετε εναντίον τους μέσα ενοχλητικά… (4:34).
Στην παραπάνω σούρα υπάρχει χώρος για διαφορετικές ερμηνείες (όπως άλλωστε συνέβη) αλλά αναμφίβολα επικυρώνει την ανδρική κυριαρχία και την ενισχύει δίνοντας την άδεια στους άνδρες να χειροδικούν (έστω και ‘ελαφρά’) πάνω σε ανυπάκουες γυναίκες. Αυτή ακριβώς η αποδοχή χειροδικίας είναι που διαφοροποιεί το Κοράνι από άλλες Ιερές Γραφές (του Ευαγγελίου συμπεριλαμβανομένου). Και ενώ αυτό αποτελεί καινοτομία για τα ιερά κείμενα, σίγουρα δεν είναι (και κυρίως: δεν ήταν) καινοφανές στην κοινωνία. Οι γυναίκες δηλαδή, στην εποχή των Γραφών (και δυστυχώς όχι μόνο), «έτρωγαν ξύλο» από τους άνδρες τους, είτε αυτό ήταν επικυρωμένο στις Γραφές είτε όχι.
Στους πρώτους αιώνες του Ισλάμ, όλες οι προσπάθειες των σοφών ερμηνευτών της σούρας αυτής ήταν να διαχωρίσουν τις «νόμιμες» τιμωρίες από τις παράνομες και παράλογες, χωρίς να αμφισβητούν καθόλου την ισχύ της.
Σήμερα τα πράγμα έχουν αλλάξει. Όλοι αναγνωρίζουν την δύσκολη θέση που βρίσκεται απέναντι στο σύγχρονο πολιτισμό μας όποιος προσπαθήσει να υπερασπίσει τη θέση αυτή. Έτσι, οι σύγχρονες ερμηνείες της Κορανικής σούρας είναι πολλές και ενδιαφέρουσες: Ο Μοχάμαντ Αμπντούχ (π. 1993) σημειώνει ότι στη σούρα δεν υπάρχει καμιά έννοια περιορισμού της ελευθερίας σκέψης και δράσης των γυναικών, οι οποίες μπορούν να κάνουν ότι θέλουν, αρκεί να μην είναι παντρεμένες με τον άνδρα που δεν συμφωνεί με αυτές. Η σούρα, αφορά (κατά τον Αμπντούχ) τις σχέσεις μεταξύ συζύγων και δεν επηρεάζει γενικά τις γυναίκες. Ο ίδιος προτρέπει τους μέλλοντες συζύγους να εξερευνούν τις ανοχές τους, έτσι ώστε να μην υπάρχουν περιπτώσεις εφαρμογής ακραίων καταστάσεων. Ένας άλλος σύγχρονος σχολιαστής, ο Παλαιστίνιος Μουχάμαντ Ίζατ Νταρουάζα (π. 1984) ισχυρίζεται ότι η σούρα αναφέρεται σε μια εποχή που οι γυναίκες ήταν μορφωτικά και φυσικά κατώτερες των ανδρών, ενώ σήμερα που αυτό δεν ισχύει, η σούρα δεν έχει αντικείμενο. Η Ιρανή Νουσράτ Αμίν (π. 1983, μια από τις λίγες γυναίκες που έχουν γράψει σχόλια για το Κοράνι), λέει ότι σε πολλά θέματα η γυναίκα είναι αυτή που πρέπει να περιορίζει τον άνδρα και ότι το Κοράνι δεν εννοεί φυσική βία απέναντι στους αδύναμους (είτε αυτοί είναι άνδρες είτε γυναίκες), αλλά πνευματική πειθώ, που υπονοείται με τις λέξεις που χρησιμοποιούνται. Θα ήταν μάταιο να πει κανείς στους νομάδες της Αραβικής χερσονήσου του 6ου αιώνα να συνδιαλέγονται με τις συζύγους τους όταν διαφωνούν με αυτές.
Οι περισσότεροι σύγχρονοι σχολιαστές συμφωνούν με την τελευταία αυτή άποψη. Συνηγορούνται εξάλλου από πολλές άλλες σούρες του Κορανίου. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει ένα σχόλιο του σοφού μυστικιστή και ερμηνευτή του Κορανίου Αλ Μαουντίντι, από τον 10ο αιώνα, ο οποίος μας λέει [43]:
Όποτε ο Προφήτης (ας αναπαύετε εν ειρήνη) επέτρεπε σε κάποιον να τιμωρήσει τη γυναίκα του με σωματική ποινή, το έκανε απρόθυμα και με δισταγμό και εξακολουθούσε να εκφράζει την απέχθειά του γι’ αυτήν…
Σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις στο Ισλάμ, το Κοράνι αποκαλύφθηκε σε μια συγκεκριμένη εποχή και σε συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες. Σκοπός των σχολιαστών του σήμερα πρέπει να είναι η μετατροπή των εννοιών του στη σύγχρονη πραγματικότητα.
Επίσης, πρέπει να σημειωθεί η απόλυτη πνευματική ισότητα των δύο φύλων απέναντι στο Θεό, όπως αυτή παρουσιάζεται σε μια από τις πρώτες σούρες:
Για τους Μουσουλμάνους και τις Μουσουλμάνες, Για τους Πιστούς και τις Πιστές, Για τους Ενάρετους και τις Ενάρετες, Για τους Δίκαιους και τις Δίκαιες, Για τους υπομένοντες και τις υπομένουσες, Για τους άνδρες και τις γυναίκες που ταπεινώνουν τον εαυτό τους, Για του άνδρες και τις Γυναίκες που κανονικά ελεούν, Για τους νηστεύοντες και νηστεύουσες… ο ΑΛΛΑΧ έχει ετοιμάσει τη συγχώρηση και εξαίρετη αμοιβή (33:35)
Θα σημειώσουμε τέλος τον τρόπο και την ευρεία χρήση του Κορανίου στον κόσμο του Ισλάμ. Αποφθέγματα και περικοπές από το Κοράνι, στην Αραβική και με ρητορική δεινότητα, αποτελούν συχνά μέρη διαλόγου ανάμεσα σε μορφωμένους Μουσουλμάνους, όπως ακριβώς οι σύγχρονοι Έλληνες χρησιμοποιούν ρητά και ρήσεις από την αρχαιότητα για να ενισχύσουν τους ισχυρισμούς τους, έτσι και οι Μουσουλμάνοι χρησιμοποιούν το Κοράνι. Λέγεται μάλιστα ότι οι μορφωμένοι Μουσουλμάνοι μπορούν να συζητήσουν και να υπερασπιστούν κάθε ισχυρισμό τους με εδάφια του Κορανίου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου